چندی است که با مطرح شدن سیاست خدمات رسانی و رویکرد عملگرایی در سازمان بسیج، سوالی در ذهن برخی از دست اندرکاران و متولیان طرح صالحین ایجاد گردیده است که این رویکرد جدید با مسئله تربیت، کادرسازی و حرکت درونی بسیج که مورد مطالبه جدی مقام معظم رهبری می باشد قابل جمع است؟ آیا طرح صالحین از اولویت مسئولین بسیج خارج گردیده و بسیج دیگر نیازی به تربیت جوان مومن انقلابی ندارد؟ بر فرض حفظ صالحین آیا رویکرد عمل گرایی رویه عرضی در صالحین است و یا در ذات تربیت تشکیلاتی و مدل صالحین عملیات محوری وجود داشته است؟

پیش از پاسخ به این سوال می بایست تحلیلی اجمالی از وضعیت تعلیم و تربیت در انقلاب اسلامی را بیان نماییم. امروزه در فضای تربیت انقلابی یک پارادایم غالبی وجود دارد که بیشتر مدعیان تربیت کادر در مدل های مختلف خود، خواسته یا ناخواسته در این پارادایم قرار گرفته و بر اساس اصول و چهارچوب های آن عمل می نمایند. این پارادایم غالب را می توان از طریق آثار و نشانه هایی شناسایی نمود. در این پارادایم بین تربیت و اقدام یک دوگانگی معناداری وجود دارد. نشانه این دوگانگی را می توان در لایه های مختلف سیاستگذاری و ساختارنویسی و برنامه ریزی متولیان تربیتی در کشور مشاهده نمود. بر اساس این اصل تربیت در عرض اقدامات و نقش آفرینی و عملیات های مجموعه قرار می گیرد. مدیران تربیتی نقشی در طرح ریزی عملیات نداشته و در مقابل طراحان عملیات میدانی نیز دغدغه های جدی تربیتی در خود نمی بینند. معمولاً در این فضا سیر تربیتی با سیر آموزشی یکسان پنداشته شده و طرح ریزان تربیتی برنامه های خود را خلاصه در برگزاری دوره ها و سیرهای آموزشی می دانند. حتی نسبتی بین آموزش های ناظر به عمل ( مهارتی ) و آموزش های ناظر به تفکر ( معرفتی ) نیز وجود نداشته و این دو بیگانه از یکدیگر تدریس و ترویج می شوند. حال دراین حالت دو سوال اساسی ایجاد می شود، اولاً در مدل تربیتی مطلوب انقلاب اسلامی اساساً حوزه اقدام با عمل متفاوت است؟ ثانیاً آیا می توان طرح صالحین را یک مدل در این پارادایم غالب تفسیر نمود و یا یک طرح متفاوت و در خلاف جهت این فضای غالب است؟

نسبت علم و عمل در تربیت اسلامی

نسبت علم و عمل یکی از مبانی جدی در نظام تعلیم و تربیت می باشد و بررسی موشکافانه آن نیازمند یک پژوهش تفصیلی و عمیق علمی است که از حوصله این نوشتار بیرون می باشد. اما با بررسی آراء بزرگان تربیتی مشاهده می شود که بین علم و معرفت الهی و عمل مومن یک پیوند وثیق و ناگسستنی وجود داشته و علم و عمل دوبال ضروری برای رشد و تعالی انسان قلمداد می شوند. در یک نگاه رشد و تربیت انسان بدون عمق در معارف امکان ندارد. به تعبیر امام(ره) : «من نیز چندان عقیده به علم فقط ندارم و علمی که ایمان نیاورد حجاب اکبر می دانم، ولی تا ورود در حجاب نباشد خرق آن نشود. علوم بذر مشاهدات است.» چه اینکه ایشان برخی مثال های نقض در اذهان عوام را نیز در نظر گرفته و در تبیین آن می فرمایند: « ‏‏گو که ممکن است گاهی بی حجاب اصطلاحات و علوم به مقاماتی رسید، ولی این از غیر طریق عادی و خلاف سنت طبیعی است، و نادر اتفاق می افتد» لذا واضح است که با این مبنا تربیت بدون کسب معارف امکان پذیر نیست. در نگاه مقابل عمل نیز رکن دیگر تربیت می باشد چه اینکه ایشان در تبیین اجمالی فرآیند تربیت می فرمایند: «پس طریقه خدا خواهی و خدا جویی به آن است که انسان در ابتدای امر وقتش را [صرف ] مذاکره حق کند، و علم بالله و اسماء و صفات آن ذات مقدس را از راه معمولی آن در خدمت مشایخ آن علم تحصیل کند، و پس از آن، به ریاضات علمی و عملی معارف را وارد قلب کند که البته نتیجه از آن حاصل خواهد شد. » توضیح اینکه بر اساس این تبیین کسب ایمان و قرب الی الله که منتهی غایت تربیت انسان است می بایست از طریق کسب دانش معرفتی و عقاید شروع و با انجام عمل و تکالیف در قلب نهادینه و تبدیل به ایمان گردد. موید این سخن آیه شریفه ۵۴ سوره نور است که می فرماید : «وَ إِن تُطِيعُوهُ تهْتَدُواْ وَ مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَغُ الْمُبِينُ)» اگر از او اطاعت كنيد، راه يافته ايد، و بر پيامبر، جز رساندن آشكار، تكليفى نيست. مشخص است که رمز رستگاری مسلمانان را در این آیه عمل به دانسته ها (و نه صرف دانش) بیان نموده است. با این توضیح مشخص می شود که پارادایم غالب تربیتی در انقلاب اسلامی دچار نقصان نظری بوده و با مبانی اصیل اسلامی و دیدگاه های امامین انقلاب فاصله دارد.

نسبت علم و عمل در طرح صالحین

آنچه در نظام تربیتی طرح صالحین به عنوان یک سند بالادستی در خصوص نسبت بین علم و عمل نگاشته شده است، گویای این است که در طرح صالحین در مقام نظر نه تنها بین علم و عمل یک رویکرد دوگانه ای وجود ندارد بلکه در مقابل تربیت را خارج از ظرف عمل و فارق از عمق در علم مطلوب نمی داند. توضیح اینکه در یک تبیین روان و ساده، صالحین معتقد است که تربیت یک فرآیند دیالکتیک و طولی است که مربی می بایست از انگیزه سازی شروع کرده و پس از ایجاد تفکر و اراده در متربی، آموزش ها و معارف خود را به او انتقال دهد. در ادامه نیز عرصه عمل برای تکلیف ایجاد شده در متربی را برای او فراهم سازد. در این صورت است که ثمره عمل به تکلیف و دانسته ها در متربی ایجاد معرفت و محبت کرده و او را رشد خواهد داد. لذا در این فرآیند تربیت بدون آموزش و نقش آفرینی رخ نخواهد داد.

به طور مثال برای ایجاد یک رفتار خاص در متربی مانند «ایثار» سرگروه می بایست در گام اول انگیزه و توجه لازم را برای متربی ایجاد نماید که در غیر اینصورت صرف بیان احادیث و روایات در این خصوص رفتارساز نیست. این انگیزه سازی را می توان از طریق مواجه کردن مخاطب با یک فضای حقیقی مانند خانه سالمندان ایجاد نمود. پس از تلنگر در مخاطب، بستر لازم برای آموزش فراهم می شود و تبیین دانشی در مخاطب نفوذ خواهد نمود. اما این پایان کار نیست. سرگروه وظیفه دارد تا یک عملیات برای تعمیق و عمل به این دانش برای متربی در نظر بگیرد. به طور مثال او را متولی خدمت به یک خانواده شهید در محله نماید. در این صورت پس از عمل به تکلیف توسط متربی یک رفتار در او نهادینه گردیده و معرفت و محبت او به حق افزایش نسبی خواهد یافت.

فرصت ها و تهدیدها

حال که با دیدگاه تربیتی صالحین در خصوص نسبت بین علم وعمل آشنا شدیم بدیهی است که سیاست خدمت رسانی و رویکرد عملگرایی در بسیج می تواند در قرائت صحیح خود یک جهش تربیتی در بسیج ایجاد نماید. اگر نسبت بین عملیات ها و نقش آفرینی بسیجیان با معارف اعتقادی و تربیتی آنها نظام مند برقرار گردد و متولیان به بهانه نقش آفرینی، جریانات تربیتی و آموزشی بسیج را نادیده نگیرند، این رویکرد می تواند در تعمیق و تثبیت معارف و تربیت جوانان مومن انقلابی پابه کار بسیار راهگشا باشد. اما در مقابل اگر رویکرد عملگرایی در مقام اجرا در مقابل رویکرد معرفتی و تربیتی قلمداد شود و این اتخاذ سیاست جدید به معنای چرخش راهبردی سازمان بسیج از تربیت محوری به خدمت رسانی معنا گردد، یقیناً خسران بزرگی برای بسیج و بسیجیان خواهد بود. در این حالت است که گرچه حجم خدمات بسیج به درون و برون سازمان افزایش می یابد اما حرکت درونی بسیج دچار وقفه و احیاناً اضمحلال خودساخته ای خواهد شد که می تواند آینده انقلاب اسلامی را دچار تحول کند. لذاست که وظیفه متولیان و دست اندرکاران تربیتی و فرماندهی در بسیج در این برهه حساس تاریخی گفتمان سازی تبیین صحیح مدل تربیت اسلامی و تمرکز بر نقش آفرینی به عنوان یک امر تبعی و بخشی از فرآیند تربیت کادر به جای یک امر اصیل و نهایی امری بسیار ضروری خواهد بود.